بسم‌الله الرحمن الرحیم
اما آنچه ما را بر آن داشت تا دست به قلم ببریم ضرورت آشنایی به طریق حصول مسیر سعادت و کمال، خصوصا در سلک حوزوی بود. لذا بازهم به سراغ بیان حضرت امام خمینی(ره) می رویم که حقیقتا، کلام امام، امام کلام است. حضرت امام خمینی (ره) به بسیاری اجازه اجتهاد دادند و بسیاری را از جانب خویش مسئول و منصوب کردند اما فقط و فقط نسبت به آیت الله مطهری (ره) می فرمایند: «آثار قلم و زبان ایشان بی استثنا آموزنده و روانبخش است[1]» پیرامون آثار و شخصیت این استاد عزیز کلام فراوان است که حتی احصاء آن نیازمند وقت موسعی است. اما حساسیت ماجرای مسیر تکامل تشریعی و محدود بودن طریق در این فضا، ما را بر آن داشت تا اندکی بیشتر پیرامون این شهید به کاوش بپردازیم. آیت الله سبحانی در مورد این شخصیت درخشان سدهی اخیر می فرمایند: «شهید مطهری ستون درس امام بود. کم اشکال می کرد ولی وقتی اشکال می کرد در اکثر موارد حرف خود را به کرسی می نشاند[2]» مقام معظم رهبری درباره این نادره دوران چنین می فرمایند: « من خودم را شاگرد آقای مطهری می دانم. به ایشان گفتم: من شاگرد شما هستم. ایشان تعجب کرد و گفت: شما پیش بنده درس نخوانده اید؛ حقیقتاً هم بنده پیش ایشان درس نخوانده ام، اما یکی از عناصری که بنیه اصلی فکر اسلامی من را پایه گذاری کرده است، سخنرانی های بیست سال پیش آقای مطهری است[3]». برای جواز تقلید از کسی شهادت دو عادل خبره کفایت می کند حال بر مرتبه علمی این استاد شهید ارکانی چون امام و بسیاری دیگر شهاداتی به این سنگینی دارند که در ادامه هم بیان می کنیم. آیت الله خامنه ای (حفظه الله) در سخنرانی خود در دوره ریاست جمهوری برای تربیت نیروهای جوان متناسب با فضای انقلاب و برای معرفی شهید می فرمایند: «آن چیزی که ما می توانیم به طور کلی بگوییم: مبنای فکری این انقلاب، تفکرات شهید مطهری است و لاغیر[4]» هم ایشان در سازمان ملل برای توصیف انقلاب اسلامی مردم ایران خطاب به جهانیان می فرمایند: «ریشه ی استوار و اندیشه ی زیر بنائی این انقلاب جهان بینی توحیدی اسلام است[5]». با تاملی ساده بر بیانات علما و بزرگان حوزه ی علمیه این سوال به ذهن می رسد، مگر مطهری چه داشته که حضرت امام (ره) در وصف ایشان می فرمایند: «تمام آثار ایشان بی استثنا آموزنده و روانبخش است» و مگر مطهری چه طریقی را طی نموده که فردی ذات الابعاد چون آیت الله جوادی آملی(زید عزه) می فرمایند: «او فقیه جامع الشرایطی است که هم در اثر داشتن اجتهاد مطلق بر همه معارف اصلی و فرعی دین مسلط است و هم در اثر داشتن عدالت کامل در همه بخش ها، عامل خوبی است و هم در اثر مدیر و مدبر بودن می تواند جز ,الحافظون لحدود الله، باشد[6]». برای پاسخ به این مسئله سر رشته کلام را به خود استاد می سپاریم:
«تا آنجا که من از تحوّلات روحى خودم به یاد دارم از سنّ سیزده سالگى این دغدغه[مسائل الهیات وشناخت جهان] در من پیدا شد و حسّاسیت عجیبى نسبت به مسائل مربوط به خدا پیدا کرده بودم. پرسش ها- البتّه متناسب با سطح فکرى آن دوره- یکى پس از دیگرى بر اندیشهام هجوم مىآورد. در سالهاى اوّل مهاجرت به قم که هنوز از مقدّمات عربى فارغ نشده بودم، چنان در این اندیشهها غرق بودم که شدیداً میل به «تنهایى» در من پدید آمده بود. وجود هم حجره را تحمّل نمىکردم و حجره فوقانى عالى را به نیم حجرهاى دخمه مانند تبدیل کردم که تنها با اندیشههاى خودم بسر برم. در آن وقت نمىخواستم در ساعات فراغت از درس و مباحثه به موضوع دیگرى بیندیشم، و در واقع، اندیشه در هر موضوع دیگر را پیش از آنکه مشکلاتم در این مسائل حل گردد، بیهوده و اتلاف وقت مىشمردم.[7]» هم ایشان در کتاب عدل الهی که آیت الله سبحانی(زید عزه) در محاسن این کتاب می فرمایند: «کتاب عدل الهی از جمله آثار استاد مطهری است که به عنوان معجزه قرن و اثری ماندگار شناخته می شود[8]» از احوال خود چنین نقل می کنند:
«یادم هست، در زمانى که در قم تحصیل مىکردم، یک روز خودم و تحصیلاتم و راهى را که در زندگى انتخاب کردهام ارزیابى مىکردم؛ با خود اندیشیدم که آیا اگر بجاى این تحصیلات، رشتهاى از تحصیلات جدید را پیش مىگرفتم بهتر بود یا نه؟ آن ایّام، تازه با حکمت الهى اسلامى آشنا شده بودم و آن را نزد استادى[9]-که برخلاف اکثریّت قریب به اتفاق مدّعیان و مدرّسان این رشته صرفاً داراى یک سلسله محفوظات نبود، بلکه الهیّات اسلامى را واقعا چشیده و عمیقترین اندیشههاى آن را دریافته بود و با شیرینترین بیان آنها را بازگو مىکرد مىآموختم. در آن روزها با همین مسأله که آن ایّام با مقدّمات کامل آموخته بودم آشنا شده بودم، قاعده معروف «الواحد لا یصدر منه الّا الواحد» را آن طور که یک حکیم درک مىکند درک کرده بودم (لااقل به خیال خودم)، نظام قطعى و لا یتخلّف جهان را با دیده عقل مىدیدم، فکر مىکردم که چگونه سؤالاتم و چون و چراهایم یکمرتبه نقش بر آب شد؟ ... در این وقت فکر کردم دیدم اگر در این رشته نبودم و فیض محضر این استاد را درک نمىکردم همه چیز دیگر چه از لحاظ مادّى و چه از لحاظ معنوى، ممکن بود بهتر از این باشد که هست، همه آن چیزهایى که اکنون دارم داشتم و لااقل مثل و جانشین و احیاناً بهتر از آن را داشتم، اما تنها چیزى که واقعاً نه خود آن را و نه جانشین آن را داشتم همین طرح فکرى بود با نتایجش؛ الآن هم بر همان عقیدهام».
یعنی آنچه را که ایشان مهمترین عنصر متمایز برای خود محسوب می کند این نظام فکری از عالم است. اما آنچه که سبب می شود ما به سراغ ایشان برویم داشتن همان چهار شاخصه ای است که لازمه تکامل تشریعی است. ممکن است این سوال به ذهن برسد که مگر فکر امام خمینی (ره) شاگردان دیگری را تربیت نکرده است؟ پس چرا برای آشنایی با نظام فکری اسلامی و پشتوانه های معرفتی انقلاب اسلامی به ایشان رجوع داده می شود؟
در پاسخ می گوییم؛ فکر امام شاگردان زیادی را تربیت نمود. شهدایی همچون آیت الله بهشتی، آیت الله باهنر، آیت الله مفتح، آیت الله قدوسی و بسیاری دیگر ولی آنچه که مطهری را از سایرین جدا می کند علاوه بر جایگاه علمی برجسته ی ایشان دو مطلب است: یک، تئوریزه کردن این نظام فکری، هم در حیطه های هستی شناسانه و هم در مسائل جزئیِ فقهی (اعم از فردی و اجتماعی) و دیگری بیان شیوا و روان معارف که بی نظیر است. بی نظیر بودن این خصیصه زمانی مهم است که شخصی متتبع، چون آیت الله العظمی فاضل لنکرانی(ره) مدعی آن باشند. ایشان در خصوص این شاخصه ی اعجاب برانگیز استاد می فرمایند: «مرحوم مطهری، ضمن اینکه از خط اسلام اصیل حتی به اندازه یک سر سوزن منحرف نشده، ویژگی خاصی در تالیفاتشان وجود دارد؛ تا آنجایی که ما دیده ایم و مطالعه کرده ایم، مطهری تنها کسی است که توانسته مشکل ترین مسائل علمی را در قالب الفاظ ساده، به نحوی که حتی یک «واو» نه زیاد باشد، و نه کم، در قالب عبارت ساده بیان کند. هر کسی که مختصر آشنایی با اصل این مسائل داشته باشد، می تواند از این کتاب ها بهره مند شود. البته این ویژگی در مقایسه با سایر کتاب ها مشخص خواهد شد[10]». در نهایت آنچه می توان به عنوان ماحصل این وجیزه بیان کرد الگوی کامل بودن شهید مطهری (ره) برای یک روحانی شیعه است؛ آنهم بخاطر وجود چهار خصوصیت مهم که عبارتند از؛ دارا بودن جهان بینی و ایدئولوژی تفصیلی(علم)، رعایت احکام فردی و اجتماعی(تقوا) ، شناخت کافی از مسائل پیرامونیِ مورد ابتلا(بصیرت)، مدیر و مدبر بودن در عرصه اجرایی(کارآمدی).
در انتها سزاوار می دانم نسبت به شیوه ی مواجهِ با کتب استاد نکته ای را مطرح کنم. گذشته از وجود تفاوت در خود آثار استاد(برخی آثار قلمی، برخی سخنرانی پیاده شده، برخی تدریس و... ) که نحوه بهره مندی از آنها را متفاوت می کند، باید هدف مراجعه به این مجموعه را، قبل از رجوع معین کنیم، تا هم سبک یادگیری آن مشخص شود و هم تقدم و تاخر کتب معلوم گردد. به عنوان مثال اگر هدف ما از مطالعه آثار شهید همان مطلوبی است که خود شهید درپی آن بوده؛ یعنی دستیابی به یک سازمان فکری که توانایی تولید در علوم اسلامی(اجتهاد) به ما می دهد، باید به نحوی عمل شود و اگر هدف آشنایی با معارف اسلامی است، به روشی دیگر. آری برای آموزش متعلمین باید رعایت حال مخاطب مدنظر قرار گیرد و از کتابی شروع کرد که هم از لحاظ منطقی و هم از لحاظ آموزشی مقدم است اما ملاک ارائه کتب را آسان و سخت بودن و امثالهم قرار دادن شیوه ی علمی نیست.
[1]صحیفه امام ج14ص325/پیام به مناسبت اولین سالگرد شهید مطهری
[2] دیدار اعضای ستاد بزرگداشت شهید مطهری 8/2/1390
[3] کتاب استاد در کلام رهبر
[4] روزنامه جممهوری اسلامی4/2/1364دیدار آیت الله خامنه ای در چهارمین سالگرد استاد
[5] سخنرانی مقام معظم رهبری در سازمان ملل سال1366
[6] مصاحبه با مجله سروش18/2/1361
[7] مقدمه کتاب علل گرایش به مادیگری
[8] دیدار اعضای ستاد بزرگداشت شهید مطهری 8/2/1390
[9] [ظاهرا منظورشان امام خمینی است]
[10] مصاحبه با روزنامه اطلاعات 12/2/1361
